(latinski dualis dvojan, dvostruk), općenito označava neku dvojnost, dvojstvo. Tim se terminom označava da je nešto sastavljeno od dva osnovna elementa, faktora, principa, dijela, područja, strane i sl. (dualizam materije i sile, kauzaliteta i finaliteta, slobode i nužnosti, kvantiteta i kvaliteta u prirodi, sižea i stila u umjetnosti, muškog i ženskog spola u biologiji itd.). U filozofiji, mišljenje – oprečno monizmu – da postoje dvije iskonske, ravnopravne i nesvodljive kategorije stvarnosti (dva osnovna modaliteta, dvije iskonske "supstancije", dva konstitutivna principa svega, što postoji): duh i tvar, odnosno ideja i materija.

 

Prvi počeci dualizma kriju se već u primitivnom animizmu i demonizmu, koji empiričku dvojakost fizičkih i psihičkih manifestacija kod čovjeka proširuju na čitavu prirodu, pripisujući svakom materijalnom predmetu njegov nevidljivi "duševni" pendant. Ta se shvaćanja najprije talože u mitskim personifikacijama i divinizacijama prirodnih objekata, nebeskih tjelesa, vremenskih i bioloških ciklusa, važnih, impresivnih i neobičnih pojava, katastrofa itd.

 

U najranijim polumitskim koncepijama grčke "prirodne filozofije" dualizam se pojavljuje kao hilozoizam (mišljenje da je sve u prirodi prožeto životom), kao nauka o "kozmičkom umu", o "duši svijeta", koja prodahnjuje materiju itd. Kod Platona dualizam se izrazio u učenju o svijetu ideja i svijetu pojavnosti; kod Aristotela u teoriji o formi-duši, koja oblikuje i oživljava pasivnu vječnu tvar. Te dualističke filozofske koncepcije kontaminiraju se u doba pojave kršćanstva s religioznim predodžbama o bogu-duhu ("svetom duhu"), o posmrtnom životu duše itd., što udara temelj dualizmu kršćanske teologije i skolastike.

 

Na početku Novog vijeka nova faza filozofskog dualizma započinje s Descartesovom teorijom o duhu i tvari kao apsolutno heterogenim supstancijama. Ta teorija, preko okazionalističkih diskusija, Leibnizove nauke o prestabilnoj harmoniji između duhovnih i materijalnih modifikacija u monadama, preko Kantove koncepcije o nespoznatljivim duhovnim i materijalnim "stvarima po sebi", preko raznih panpsihizama, psihofizičkih paralelizama itd. traje do danas.

 

Dualizam se relativno rijetko javlja kao čisti dualizam, tj. nauka o iskonskoj i nesvodljivoj dvojnosti svijeta. Kod većine filozofa krije se pod dualističkom fasadom uvjerenje o apsolutnom prioritetu bilo duhovnog, bilo materijalnog faktora stvarnosti, i tako se prividni dualizam konačno razrješuje u idealistički ili materijalistički pogled na svijet.

 

Dualizmu i pluralizmu (koji tvrdi postojanje mnoštva izvornih principa) suprostavlja se monizam, učenje (koje je npr. zastupao B. Spinoza) da se svekolika stvarnost, duhovna i osjetilna, da se sve njene proturječnosti i razlike mogu izvesti iz jednog jedinstvenog izvornog principa. Religiozna nauka o dva principa, dvije sile, koje se od iskona bore za prevlast i konačnu pobjedu u svijetu. Oprečni principi definiraju se kao različito: kao dobro i zlo, svjetlost i tama, muškost i ženstvenost (yin i yang kod Kineza), Ormuzd i Ahriman (u prastaroj perzijskoj Zoroastrovoj religiji), bijeli i crni bog (u vjeri starih Slavena), bog i satan (u manihejizmu, naučanju perzijskog vjerskog reformatora Manija, 216 - 276). Primijenjen ne samo na prirodu i životne manifestacije, nego i na društvene – klasne i ekonomske – odnose, dualizam manihejskog tipa osobito se snažno izrazio u reformnim "heretičkim" pokretima između IX i XIII st. (bugarski i bosanski bogumili, patareni, katari, albigenezi, valdenzi itd.). Dvojno je ustrojstvo Austro-ugarske monarhije koja je, prema nagodbi iz 1867., bilo složena od dvije države – austrijske carevine i ugarske kraljevine – pod jednom (habsburškom) dinastijom.